Verifika Faktus Timor-Leste (Timor-Leste’s Fact-Checker) konsege verifika faktu sira kona-bá Jeneral Taur Matan Ruak nia promesa sira desde tinan 2017 no 2018 kuaje hanesan de’it katak bainhira manan eleisaun no hetan poder iha governu sei hasai tiha Mari Alkatiri no Arsenio Bano husi Oe-Kusi Ambeno. Faktu hatudu, ema nain rua ne’e sira mandatu mak remata, la’os hasai.
Atu kumpre nia kompromisu politika sira entre 2017 no 2018, iha loron 13 Novembru 2019, nia fó posse ba José Luis Guterres ‘Lugu’ hodi assume kargu Prezidente Autoridade ba RAEOA-ZEESM.
Lugu asume kargu ne’e iha loos situasaun difisil. Estadu iha hela situasaun emerjensia, tanba moras surtu Covid-19 iha Timor-Leste. Hafoin liu tiha kuaje fulan 7, tanba mudansa politika iha nasionál (politiza viabiliza) ikus mai ezonera tiha fali Lugu iha loron Kuarta 10 Juñu 2020.
http://timor-leste.gov.tl/wp-content/uploads/2020/06/CdI_TT_2020.06.10.pdf
Promesa dahuluk iha loron 8 Jullu 2017
Diskursu kompletu TMR:
Ha’u tinan-tinan, ha’u mai bebeik Oe-Kusi. Tinan ida ne’e ha’u mai dala rua. Iha Fevereiru 2016 mai ikus liu hanesan Prezidente Repúblika. Mai despede imi, no vizita suku sira ne’ebé ha’u vizita ikus liu iha Oe-Kusi. Maibé, ha’u nia vizita ohin mai Oe-Kusi ne’e espesial tebes. Lahanesan sira ne’ebé uluk ha’u halo. Tanba saida mak espesial, tanba ha’u iha objetivu ida de’it. Hakarak duni sira ne’ebé duni sira ne’ebé ukun la di’ak iha Oe-Kusi. Sira ne’ebé hasai imi nia-rain, la fó indemnizasaun, la selu, sira ne’ebé fó serbisu hili malu de’it, sira ne’ebé hare imi hanesan ai-tahan maran, sira ne’ebé hare imi hanesan loos ema fuik, no la’os rai ida ne’e nia oan.
Ha’u buka sira ne’e hodi hatete ba sira katak sira para ona iha ne’e, sira labele kontinua. Ohin sira gava a’an dehan sira mak FRETILIN de’it, maibé bainhira ha’u defende FRETILIN, sira laiha iha ne’e, laiha Timor. Sira ba badiu hela.
Ita la mehi atu iha aeroportu boot. Ita la mehi atu iha aviaun, no ró. Tanba saida iha buat sira ne’e hotu, maibé ema grupu ida de’it mak goja, funu halo saida, luta halo saida.
Ita boot sira hatene, kuandu ha’u Prezidente ha’u ba Parlamentu Nasionál, ha’u hatete iha Parlamentu ne’eba. Ba sira ne’ebé ukun katak sira iha ita-nia rain sira hamoris sidadaun rua. Sidadaun primeira klasse ne’e sidadaun grupu ki’ik oan. Sidadaun segundu klasse ne’e grupu ida boot lahalimar iha ita nia-rain iha Timor laran tomak. Ita terus tanba ida ne’e, ita mate tanba ida ne’e, ita tanis tanba ida ne’e, laiha. Ita hakarak hotu-hotu iha oportunidade hanesan. Hotu-hotu hetan riku hanesan para dezenvolve ita ida-idak nia moris.
Promesa daruak iha loron 30 Abril 2018.
Durante kampaña eleitoral ba eleisaun antisipada, eis protavos AMP, Taur Matan Ruak hakilar no promete ba povu Oe-Kusi Ambeno iha kampu futebol Oe-Bau, katak, bainhira AMP manan eleisaun, sei hasai Mari Alkatiri no Arsenio Bano husi Oe-Kusi Ambeno, realidade laiha. Promesa ne’e bosok de’it, tanba Alkatiri ho Bano sira nia mandatu mak remata to’o tinan lima (5), laiha ema ida mak hasai sira husi Oe-Kusi Ambeno.
“Ha’u iha mehi ida, imi hatene ha’u nia mehi mak saida. Tinan kotuk, ha’u hamrik iha ne’eba, ha’u ko’alia saida. Ha’u hakarak Mari Alkatiri sai husi Oe-Kusi. Tanba nia halo terus liu ona imi. Ha’u moe fali, Ha’u uluk Prezidente mai vizita suku hotu-hotu. Imi balun hakuak ha’u tanis dehan maun, Mari hare ami la di’ak. Maibé, imi fila kotuk ha’u mai hatete ba imi fó kadeira 8 de’it kasian,” hateten eis portavoz AMP atual Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak durante kampaña ba eleisaun antisipada iha kampu futebol Oe-Bau, Oe-Kusi Ambeno iha loron 30 Abril tinan 2018.
Iha tempu ne’eba mós nia sarani Arsenio Bano nu’udar "buan" ida, maibé oras ne’e nomeia hikas ona hodi troka Lugu.
“Agora ne’e referendum kedua, sa tan ho avo Nana, alin Naimori. Imi tenke fó. Maibé, la’os avo Mari de’it mak ha’u hakarak nia sai, buan ida Oe-Kusi oan ha’u koñese naran Arsenio Bano, ha’u hakarak nia sai tan,” afirma Taur.
#Marialkatiri #TaurMatanRuak #Xanana
Iha tempu ne’eba mós nia sarani Arsenio Bano nu’udar "buan" ida, maibé oras ne’e nomeia hikas ona Bano hodi troka Lugu. PM Taur fó posse ba Bano iha loron Sesta 12 Juñu 2020 iha Palásiu Governu, Dili.
Iha nia diskursu katak, nomeasaun no ezonerasaun Prezidente Autoridade RAEOA nu’udar prerogativa Governu nian ne’ebé mak atribui hosi Lei no.3/2014, loron 18 fulan Juñu, alteradu hosi Lei no.3/2019, loron 19 fulan Agostu, nune’e Governu liuhosi Konsellu Ministru iha loron 10 fulan Juñu 2020, deside ezonera Dr. José Luís Guterres no nomeia Arsénio Paixão Bano hodi troka nia pozisaun.
Promesa rua ne’e ikus mai laiha realidade.
